O Leliwie

Leliwa (herb szlachecki)

Spis treści

• 1 Opis herbu
• 2 Geneza
  • 2.1 Najwcześniejsze wzmianki
  • 2.2 Pochodzenie herbu
  • 2.3 Etymologia
• 3 Herbowni
• 4 Znani przedstawiciele
• 5 Odmiany herbu
• 6 Ciekawostki
• 7 Przypisy
• 8 Bibliografia

Opis herbu

"W polu błękitnym półksiężyc złoty rogami do góry obrócony, nad nim sześciopromienna gwiazda złota. W klejnocie siedem piór pawich a na nich taki sam półksiężyc z gwiazdą."Niektóre rodziny zamiast piór pawich używały w klejnocie trzy pióra strusie.

Geneza

Najwcześniejsze wzmianki

Herb Leliwa w herbarzu Gelrego (w prawym górnym rogu)Herb Leliwa w herbarzu Gelrego (w prawym górnym rogu)Historia herbu sięga podobno XIIw. Herbem tym pieczętować się miał błogosławiony Bertold z Garsten w roku 1140.Herb ten znajduje się też w najstarszych europejskich herbarzach: Armoriale Bellenville (1360-1400), flamandzkim Herbarzu Gelrego (1370-1395), Herbarzu Złotego Runa (ok. 1470), w Armoriale Gymnich (XVw.), Codex'ie Bergshammer (XV w.).Najstarsze pieczęcie: Jerzy Leliwita (początek XIVw.), potem Spicymira z Piasków de Arena, inne pieczęcie: 1334 (kasztelan krakowski Spychmir), 1352 (kasztelan wojnicki Jaśko Tarnowski), 1373 (Rafał Nieustępowicz), 1373 (Wacław Słupowski), 1375 (kasztelan i starosta krakowski Jan Mielsztyński), 1394 (wojewoda i starosta krakowski Spytek Mielsztyński), 1395 (Sułko z Beneszowic), 1413 (Jadwiga z Leżenic), 1419 (wojewoda wileński Wojciech Moniwid), 1431 (Niekrasz Butwidowicz), 1451 (Jan Pilecki).Epitafium Wierzbięty z Branic 1425.Najstarsza zachowana wzmianka w dokumentach sądowych z 1399r., ale zapis o herbie "Leliwczyk" z 1357r.Aktem unii horodelskiej w 1413r. herb Leliwa został przeniesiony na Litwę (przyjął wojewoda wileński Wojciech Moniwid, adoptowali Jan Tarnowski i Jadwiga z Leżenic).Najbardziej rozpowszechniony w ziemi krakowskiej, poznańskiej, sandomierskiej, wileńskiej oraz w województwie ruskim.

Pochodzenie herbu

Pieczęć z herbem Leliwa przybita przez Jadwigę z Leżenic pod aktem unii w Horodle w 1413r. (jednocześnie najstarsza znana średniowieczna pieczęć kobiety - szlachcianki)

Herb Leliwa w "Gniazdo cnoty...", Paprocki Bartłomiej, 1578r.Trudno dziś stwierdzić czy jakieś obce wpływy miały swój udział w powstaniu herbu Leliwa, ponieważ jego nazwa jest prawdopodobnie polska, natomiast godło może być pochodzenia obcego. Herb ten należy do najstarszych polskich herbów, ale symbolika półksiężyca i sześciopromiennej gwiazdy znajduje się w systemach heraldycznych wielu państw europejskich i pozaeuropejskich (Niemcy, Węgry, Holandia, Chorwacja, Turcja i inne).Rodowodem Leliwitów zajmowało się wielu historyków, poczynając od Jana Długosza, aż po wiek XX. Istnieje kilka hipotez na temat genezy herbu:1. O obcym pochodzeniu herbu pisał Jan Długosz. W Clenodiach wspominając protoplastę Leliwitów kasztelana krakowskiego Spicymira, pisze iż przybył [on] znad Renu za czasów Władysława I króla polskiego, a potem swe pierwotne godło, przyniesione z zachodu Ogniwo (ignile) zarzucił, bowiem złączył się z rodem polskim mającym w herbie ubywajacy księżyc jaśniejący z gwiazdą jaśniejącą. Odtąd jego potomkowie wraz z owymi autochtonami stanowić mieli jedną rodzinę, z której mężowie przezorni i skrzętni, dobru publicznemu i własnemu oddani.W Liber Beneficiorum opisując fundację kościoła tarnowskiego Długosz przedstawia sprawę inaczej:"... wtedy właśnie ród szlachecki Leliwitów wywodzący się znad Renu, z krwi Alemanów, mający jako znak herbowy gwiazdę sześcioramienną otoczoną dwoma rogami księżyca na niebieskim tle, opuścił własne dotychczasowe siedziby i mając szczęśliwiej zamieszkać, wszedł do ziem Królestwa Polskiego".

Herb Leliwa z zamku książąt Sułkowskich w Bielsku-BiałejHerb Leliwa z zamku książąt Sułkowskich w Bielsku-BiałejWięcej dowiedzieć się można z jego opisu kościoła pw. Wszystkich Świętych w Krakowie, który był wybudowany przez rycerza Jakuba Bobolę:"Tenże Jakub nosił na orężu i tarczy ogniwo długie a wąskie. Jego liczni potomkowie połączyli się z rycerzami i wielmożami, jacy przybyli znad Renu, a mianowicie tymi z Tarnowa, Melsztyna i Jarosławia, mającymi jako herb Księżyc niepełny z gwiazdą w polu niebieskim. W wyniku tego połączenia, porzuciwszy starodawny znak, tj. owe Ogniwo, zaczęli używać jako herbu, księżyc niepełny wraz z gwiazdą. Pozostali jednak nieliczni rycerze w Królestwie Polskim, a zwłaszcza na Mazowszu, którzy posługują się Ogniwem na orężu." Jak widać występuje sprzeczność w przekazach Długosza w Clenodiach i Liber Beneficiorum. Jakby było tego wszystkiego mało Długosz podaje jeszcze legendę herbową:"Istnieje także przekaz, jakoby wspomniany ród i dom, który dotąd nazywa się "Leliwa", nie przybył znad Renu, ani też stamtąd nie przyniósł księżyca z gwiazdą jako herbu, lecz po jakiejś szczęśliwej i zwycięskiej bitwie z Węgrami, w której walczono aż do pojawienia się księżyca i gwiazd (jako że , był wówczas księżyc niepełny), został w dowód okazanego wówczas męstwa nagrodzony przez Władysława Łokietka, króla polskiego".Hipotezy Jana Długosza były potem powtarzane przez kolejnych historyków i heraldyków: Marcina Bielskiego, Bartosza Paprockiego, Szymona Okolskiego, Kaspra Niesieckiego i wielu innych.Szymon Okolski do opowiadania Długosza o nadreńskim pochodzeniu Spicymira (i samego herbu) dodał od siebie bliższe określenie niemieckiego gniazda rodowego: zamek prastary przezwany Księżycem z gwiazdą, po słowiańsku Leliwa, po niemiecku Monsztern zwany. W Niemczech jednak nigdy nie było miejscowości o takiej nazwie. Jest to raczej wymysł tego heraldyka i po nim późniejszych próbujących poprzez etymologiczne dociekania wspomóc pretensje rodziny Morsztynów do herbu Leliwa (wywodzący się z krakowskich kupców Morsztynowie pisali się w średniowieczu Mornsteyn, Morrensteyn, Morrinstein, Morsthein, Mornstin).2. Rdzennie polskie pochodzenie herbu starał się udowodnić nadworny biograf hetmana Jana Tarnowskiego Stanisław Orzechowski, pisał on m.in.:"Ród domu Tarnowskiego ani gościem ani przechodniem w Polszcze nigdy u nas nie był, jako niektórzy pod kądzielą siedząc między babami powiadają, iż Leliwa z Niemiec od Renu do Polskiej przyszła - co nie jest. Albowiem Leliwa tak polskim herbem zawsze była, jako jest Starza, Śrzeniawa, Tramli [?], Jastrzębiec, Łódź, Odrowąż, Nałęcz i inne polskie herby - a to może być pokazano starodawnymi przywilejami polskimi i ruskimi."Oczywiście o owych starodawnych przywilejach polskich i ruskich próżno dziś znaleźć jakikolwiek ślad.Rodzime pochodzenie herbu starali się także udowodnić Wincenty Balicki, Jan Leniek. Takiego zdania jest również historyk współczesny Włodzimierz Dworzaczek. Badacze forsujący rdzenne pochodzenie tego herbu wskazują przede wszystkim na typowo słowiańską nazwę herbu.3. U schyłku XVIII wieku Ewaryst Andrzej Kuropatnicki wystąpił z twierdzeniem, że Leliwa znajduje się pośród herbów przyniesionych z rzymskiej winnicy, innymi słowa została do Polski przyniesiona przez biskupów. Nie podał on jednak na potwierdzenie swoich słów żadnych dowodów.4. Różne, niekiedy fantastyczne teorie na temat pochodzenia Leliwitów podawane były przez wielu autorów (F. Piekosiński uważał ich ich za odgałęzienie rodu Lubowlitów-Ogniwów, którzy z kolei mieli być młodszą linią Starzów i wyprowadzał ich genealogię aż do Popielidów(!); z kolei A. Kosiński wystąpił z teorią krakowskiego, mieszczańskiego pochodzenia Leliwitów ).

Etymologia

Rozmaicie próbowano tłumaczyć znaczenie zawołania "Leliwa".1. Stanisław Orzechowski uważał, że "Leliwa" znaczy tyle, co "patrzwa sam".2. Zorian Dołęga Chodakowski twierdził, iż na Ukrainie w pieśniach ludowych, zwłaszcza weselnych, księżyc oznaczał pana młodego, zaś zorza (gwiazda Wenus, jutrzenka) zwana tam także leliwą wyobrażała w podobnej przenośni pannę młodą. Pisał do Bandtkiego, iż godło Leliwy widział na czerwonych chorągiewkach weselnych.3. J. Błaszczyński, autor artykułów heraldycznych w Encyklopedii Orgelbranda, opierając się na informacjach jakiegoś nie wymienionego z nazwiska archeologa, pisał, że lud w Sieradzkiem nazywa Leliwą księżyc na nowiu w chwili, kiedy się nad nim znajduje gwiazda Wenus i że tę rzadką konstelację uważa za zapowiedź klęski.. Taką samą informację powtarza Andrzej Kulikowski. Takiego tłumaczenia tego wyrazu nie można jednak znaleźć w żadnym słowniku języka polskiego.4. A. Małecki łączył zawołanie z nazwą wsi w Sieradzkiem. W dawnej ziemi sieradzkiej, w parafii Klonowa, znajduje się rzeczywiście wieś Leliwa, ale powstała ona późno, bo w lustracji starostwa sieradzkiego z lat 1564/1565 jej nie ma. Biorąc zresztą pod uwagę, ze starostwo sieradzkie dzierżawione było od 1536 kolejno przez dwóch Tarnowskich, łatwo można zrozumieć źródło tej nazwy.5. F. Piekosiński wywodził słowo Leliwa od imienia czy przezwiska Lel, co by jednak to przezwisko mogło znaczyć nie wyjaśnił.6. W polskiej ludowej nomenklaturze botanicznej leliwa ma być synonimem nazwy rośliny złotogłowiu. 7. Aleksander Brückner twierdził, że wszystkie nazwy herbów z końcówką na -awa mają pochodzenie topograficzne, od rzeki nad którą przodek osiadł np. Tarnawa, Rawa, Pilawa, Leliwa .8. Nazwa Leliwa mogła powstać i z jakiegoś czasownika, na przykład lelejać (się), to znaczy kołysać, chwiać się. Istniało również imię Lelistryj. 9. Za mało prawdopodobne należy uznać teorie łączące nazwę Leliwa z pogańskimi bóstwami Lele i Polele, chociaż dawni Słowianie przypisywali podobno jakimś gwiazdom ich imiona. Pisał o tym Mickiewicz:Już naprzeciw księżyca gwiazda jedna, druga
Błysnęła; już ich tysiąc, już milijon mruga.
Kastor z bratem Polluksem jaśnieli na czele,
Zwani niegdyś u Słowian: Lele i Polele;Podsumowując wszystkie te wywody można jedynie stwierdzić, iż mamy tu do czynienia ze starym słowiańskim określeniem czy nazwą, którego znaczenia nie sposób dziś wyjaśnić.

Herbowni

Hutten Czapski. Herb Leliwa z koroną hrabiowską

Hutten Czapski. Herb Leliwa z koroną hrabiowskąPoniższa lista herbownych (595 rody) nie ma charakteru kompletnego. Pełen spis nazwisk nigdy nie istniał. Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Leliwa. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę.Abramowicz, Adamkiewicz, Adamkowicz, Aksan lub Aksanow, Albicki, Anczewski, Andrzejewicz, Anszewski, Antoszewski, Anuszewicz, Anuszewski, Babczyński, Babiński, Bacewicz, Bachrynowski, Badkowski, Bagrycewicz, Bahrynowicz, Bahrynowski, Bair (odmiana), Bajer (odmiana), Bakrynowski, Bałuczyński, Barancewicz, Baranowicz, Bartkowski, Baszowski, Bauer, Baurski lub Baur, Bayer (odmiana), Bądkowski, Bedliński, Bereziński, Bernatowicz, Bes, Besowski, Będziemirowski, Bękowski, Białas, Białobłocki, Białopiotrowicz, Białoszycki, Bielicki, Bielowski, Bieniewski, Bińkowski, Błocki, Błudnicki, Bobola, Bobiński, Boboński (odmiana), Boczkowski, Bodzanta, Bodzewski, Bolte, Bonuchowski, Borzuchowski, Bóbr, Brandt, Brażewski, Brażyński, Bremer, Broniewski, Bryżyński, Brzeszewski, Brzozdowski, Brzozogajski, Budzewicz, Bukowiecki, Bułajewski, Bułhak, Burakowski, Cebrzyk, Cerkas, Chlebowicz, Chłasiewicz, Chłasko, Chmielewski, Choberski, Choborski, Chociatowski, Chrościcki, Chrucki, Chruścicki, Chryściński, Cichowicz, Cichowski, Cidzik, Cudowski (odmiana), Czajowski, Czapiewski, Czapkowski, Czapski, Czarnecki, Czawszajewicz, Czechowicz, Czechowski, Czelatycki, Czelatyński, Czerczycki, Czerkies, Czeski, Czeyłytko, Czobor, Czubicki, Czubiński, Czubowski, Czudowski (odmiana), Czulski, Czuprynowski,Czupryniewicz, Czybiński, Dackiewicz, Daćkiewicz, Damerau, Danecki, Danilewicz, Daniło, Daniłowicz, Daszczenko, Daszkiewicz (odmiana), Daszkowicz (odmiana), Daszkowski, Dąb, Dąbrowski, Dewejn, Długołęcki, Dobaniewski, Dobrzański, Dobrzyński, Dokurno, Dorohostajski, Dowejn, Dowgiał(ł)o, Drasławski, Dreszkowski, Drowdwiłło, Drzeczkowski, Dudziecki, Dusejko lub Dusieyko, Duszkiewicz, Dymitrowski, Dyszewicz, Dziewiętnicki, Dziubiński, Dżur, Francuzewicz lub Francuzowicz, Freiman-Ostacewicz, Fryjewicz, Gabry(i)ałowicz, Ganglowski lub Gangłowski, Gaugłowski, Gawłowski, Gąglawski, Geczewski, Giecewicz lub Gieczewicz, Gieczewski lub Gieczowski, Gierłowicz, Gierszod, Giesztołd, Giesztowt Łokiański, Gintowt, Gintowt Dziewałtowski, Girowski, Gołuchowski, Gordziałkowski, Gorka, Gorkański, Gotartowski, Gozdzki, Górka, Górkański, Graniewski, Granowski, Grell, Grochowski, Grunowski, Gurkowski, Gurnowski, Guzdek, Herok, Herżod, Hlaska, Hlebicki, Hlebicki-Józefowicz, Hlebowicz, Hłaska lub Hłasko, Horn, Hortyński, Howig, Hubal, Ibiański, Irzykowicz, Iwonicz, Jacewicz, Jackiewicz, Jacosławski, Jaczewski, Jagielnicki, Jagintowicz, Jahołkowski, Jakowicz, Jaksmanicki, Jaksmański, Janisławski, Janowicz, Jarosławowicz, Jarosławski, Jaskmanicki, Jaskol(ł)d, Jawsza, Jelec (odmiana), Jelenczewski, Jelowski, Jerzyk, Jerzykowicz, Jeżowski, Jotkiewicz, Józefowicz, Jucewicz, Juchniewicz, Juchnowicz, Judinowicz, Juniewicz, Junowicz, Jurkowski, Jus(ś)kiewicz, Juszkiewicz, Kadziński lub Kadzyński, Kalenicki, Kalenik, Kamieński, Kappel, Karaczowski, Karsznicki lub Karśnicki, Karwacki, Kaski, Kasperowicz, Kiersz, Kiewlicz, Kirsz(a), Kisielowski, Kiski, Kiszelowski, Kiszkiewicz, Knipowicz, Kokocki, Kokoski, Kolański, Komorski, Konczacki, Koniński, Konopiński, Kończacki, Kopestyński, Koppet, Kopystyński, Korczyc lub Korczycki, Korczyński, Korzeniowski, Kostewicz, Kościa, Kościewicz, Kotaszewicz, Kozicki, Kozielski, Kozieł(ł), Kraiński, Krajewski, Krajowski, Kraśnik, Kronicki, Krosno, Krupka, Krysiński, Kryściński, Kryżan, Krzesz, Krzywobłocki, Księski, Kszyniecki, Kuchmistrzowicz lub Kuchmistrzowski, Kuchta, Kuciński, Kukiel, Kumaniecki, Kummer, Kunter, Kurczukowicz, Kurmin, Kuzmicki, Laskowski, Ledycki, Leliwa, Lemański, Lenkszewicz, Lesieniewicz, Leskiewicz, Leśkiewicz, Lgocki, Lipański, Lipen, Lipiński, Lisiecki, Lisowski, Lissowski, Liszeń, Liszyń, Lityński, Lostin, Ludkiewicz, Łabcewski, Łabcewski, Łachoyski, Łakowicz, Łaszkiewicz, Ławiński, Ławrynowicz, Łohojski, Łopacki, Łosiew, Łostowski, Łoziński,Łozowski, Łubanka, Łyczkiewicz, Łysakowski, Macewicz, Malszycki, Małszycki, Marcinkiewicz, Marcinowicz, Margiewicz, Martyszewski, Matuszewic(z) lub Matuse(ie)wicz, Mąkierski (Leliwa Odm.-Trąbka Między Księżycem A Gwiazdą), Medeksza, Melsztyński, Meslicz, Miaskowski, Miastkowski, Micewicz, Michałowski, Mickiewicz, Mierci(czy)ński, Mierzeński, Mierzyński, Mikulicz, Minej(y)ko, Młaszkowski, Młodkowski, Młotkowski, Mokierski, Molwiłło, Mon(i)wid(owicz), Mon(ty)wid, Montwid(t), Montwił(ło), Montywid, Monwid(owicz), Morstin lub Morsztyn, Mutykalski, Myszkowicz, Mytko, Naguszewski, Narmo(u)nt, Nasmont, Natalski, Nazdrowicz, Newelski, Niedoma, Niemiera, Niemierzyc, Niesiołowski, Nietowć, Niewiardowski, Niezwiecki, Ninieński, Nozdrowicz, Nutowć, Odyniec, Oklejski, Okuszko, Olchowicz, Olechowicz, Olechnowicz, Osostowicz, Ostaniewicz, Ostaszkiewicz, Ostrowski (odmiana), Ostrzeszewicz, Ostrzewski, Pacenko, Pacewicz, Pacyna, Pacynko(a), Pajewski, Paruszewski, Parys, Paszkowski, Pausza, Pawłowski, Pawsza, Pereszczak(a), Petkiewicz, Petroch, Petruszewicz, Petyhorski, Piaszczyński, Piechocki, Piechowski, Pieczychowski, Pieniążek, Pietkiewicz, Pietrasiewicz (odmiana), Pietraszko, Pigłowski, Pilecki (odmiana), Piorun, Piotrowicz (odmiana), Piotrowski, Piórkowski, Pławiński, Pobłocki, Podgorski, Podhajecki, Podlaski h. Leliwa IV, Podlęski, Podłęski, Pogorski, Pokrywnicki, Pokrzywnicki, Połocki, Połoniewicz, Połoński, Popławski, Postawka, Preuss, Pruski, Pruszak, Pruszyński, Przyborowski, Przywidzki, Pstrocki, Ptaszyński, Puti(y)anowicz, Puzyno, Radwański, Rakowic(ki), Rakowicz, Rączkowski , Rekszyński, Rekść, Rekuć, Rentfiński, Rętfiński, Rogowski, Rohoziński, Rojcewicz, Roman, Romaszko(a), Roycewicz, Rozdzwienicki, Rozmanik, Rykowski, Rymsz(a), Ryx, Saltejewicz, Samotyk lub Samotycki, Sawojski, Sczepiecki, Serbin, Sępieński, Sieczko, Siedleszcze(y)ński, Siedliszczeński, Sienkiewicz, Sierpski, Sięski, Skinder, Skorupa, Skumin, Sławiński, Sławoszyński, Słobotski, Słotwiński, Słowacki, Słucki, Słupowski, Smoi(j)ski, Songin, Soroka, Specymirski, Spicymirski, Spiner, Spławski, Srzechiński, Srzedzi(ie)ński, Staniewicz, Stanilewicz lub Stanilewski, Starowolski, Starzechowski, Staszkiewicz (odmiana), Stawryło, Stecewicz, Sti(ie)rnski lub Stirnski, Stiruski, Streżowicz, Strubnica, Stryjkowski, Styrnski, Styrpejko, Styruski, Suchorowski, Sudnik, Swolkień, Swołyński, Sworski, Syćko, Szalamuński, Szalkiewicz, Szałkiewicz, Szaniecki, Szawernowski, Szczepicki, Szczepiecki, Szpiner, Szredziński, Szuczewski, Szulakiewicz, Szymkiewicz, Szymkowicz, Ścierski, Śledziewicz, Śniadecki, Śnieżko, Śr(rz)edziński, Tarło, Tarnau lub Tarnow, Tarnowski, Temruk, Tomkowicz, Towgin(owicz), Trojanowski, Tułkowski, Tyszkiewicz, Ulęzgęłło, Urak, Ustarbowski, Virion, Wacławski, Wapczyński, Wardęski, Warnsdorf, Wasilewicz, Węcławski, Węsierski, Wiaze(ie)wicz lub Wiażewicz, Wicki, Wiedecki, Witecki, Wieliczkowski, Wieroz(sz)emski, Wierzbicki, Wietski, Więcławski, Wiszacki, Witcki, Witski, Wodzicki (odmiana), Wojakowski, Wojanowski, Wojnowski, Woliński, Wołkowski, Wołodko, Wołodźko, Woronowicz, Wrzosek, Wyrowski, Wyrzykowski, Wyskocki, Wysocki, Zaborski, Zabrzeziński, Zacharewicz, Zajączkowski, Zawadzki, Zbirochowski lub Zbiro(w)ski, Ziembowski, Zienkiewicz, Zienkowski, Zongołowicz, Zuroch, Zurowski, Zygmuntowicz, Żagliński, Żarski, Żuk, Żuławski, Żurawicki, Żurawski, Żurowski, Życzyński, Żyła, Żyłowski, ŻyrawskiHerbu Leliwa używają też (w różnych wariantach) miasta Leśna (księżyc odwrócony rogami do dołu nad gwiazdą), Mińsk Mazowiecki, Ostrowiec Świętokrzyski, Przeworsk, Tarnobrzeg, Tarnopol, Tarnów, Sieniawa, Stryków, Poznań, Tołte, Zawałów, oraz wieś Krzywcza, jest również herbem zamku w Rożnowie.

Znani przedstawiciele

• Spycimir Leliwita (-1354) - kasztelan krakowski
• Spytko II z Melsztyna (1364-1399) - wojewoda krakowski
• Wojciech Moniwid (1387/9-1422) - wojewoda wileński
• Rafał Jarosławski (1436-1493) - marszałek Królestwa Polskiego
• Jan Jurjewicz Zabrzeziński (1437-1507) - marszałek wielki litewski
• Jan Hlebowicz (1480-1549) - kanclerz wielki litewski
• Jan Amor Tarnowski (1488-1561) - hetman wielki koronny
• Kasper Miaskowski (1549-1622) - poeta
• Krzysztof Dorohostajski (1562-1615) - marszałek wielki litewski
• św. Andrzej Bobola (1591-1657) - misjonarz, święty Kościoła katolickiego
• Jerzy Tyszkiewicz (1596-1656) - biskup żmudzki i wileński
• Jerzy Karol Hlebowicz (1603-1669) - wojewoda wileński
• Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) - podskarbi wielki koronny, poeta
• Mikołaj Hieronim Sieniawski (1645-1683) - hetman polny koronny
• Walenty Aleksander Czapski (1682-1751) - biskup przemyski, kujawski
• Jan Ansgary Czapski (1699-1742) - podskarbi wielki koronny
• Józef Wodzicki (1750-1794) - generał major wojsk koronnych, powstaniec kościuszkowski
• Jędrzej Śniadecki (1768-1838) - polski uczony, lekarz
• Konstanty Słotwiński (1793-1846) - prawnik, działacz konspiracyjny w czasie zaborów
• hr Konstanty Tyszkiewicz (1806-1868) - badacz pradziejów Litwy, archeolog
• Juliusz Słowacki (1809-1849) - poeta
• hr Eustachy Tyszkiewicz (1814-1873) - historyk, archeolog
• hr Bogdan Hutten-Czapski (1851-1937) - prezydent Związku Polskich Kawalerów Maltańskich
• mjr Henryk Dobrzański „Hubal” (1897-1940)- zagończyk, dowódca oddziału partyzanckiego w czasie II wojny św.
• płk Henryk Leliwa-Roycewicz (1898-1990) - medalista olimpijski w jeździectwie, powstaniec warszawski
• rtm Witold Pilecki (1901-1948)- żołnierz podziemia, organizator ruchu oporu w Auschwitz-Birkenau

Odmiany herbu [

Abramowicz, Pilecki

Adamowicz

Adamowicz (tatarski)

Bajer

Cudowski, Daszkiewicz	Dekaloga (Bobiński)	Erbs (Grochowski)	Jelec
Mokierski (Mąkierski)	Staszkiewicz	Wodzicki	Zienkowicz

Ciekawostki

• W bitwie pod Grunwaldem w 1410r. wzięły udział trzy chorągwie pod znakiem Leliwa. Były to chorągwie Jana z Tarnowa (wojewody krakowskiego), Wincentego z Granowa (kasztelana śremskiego i starosty wielkopolskiego), Spytka z Jarosławia.

• Wizerunek herbu jako znak menniczy widnieje na monetach z okresu panowania królów: Stefana Batorego (talar litewski, szeląg, trojak), Zygmunta III Wazy (trojak), Jana II Kazimierza (ort koronny, szóstak koronny), Jana III Sobieskiego (czerwony złoty, ort koronny , szóstak koronny). Pojawia się on gdyż zarządcami mennic byli wówczas tegoż herbu podskarbi wielki litewski Jan Chlebowicz, podskarbi wielki koronny Jan Andrzej Morsztyn.

• W XV w. rycerze którzy nosili herb Leliwa i walczyli przeciwko Turkom, aby nie zostać wziętym za wroga, musieli często umieszczać na swoich tarczach dodatkowe łacińskie sentencje. Turcy mieli w swoich znakach półksiężyc i sześciopromienną gwiazdę bardzo podobne do herbu Leliwa.

Przypisy

1. Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów: ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów, Hipolit Stupnicki, Drukiem Kornela Pillera, Lwów 1839, T.2, str.90
2. Herbarz polski Kaspra Niesieckiego, Nakładem i drukiem Breitkopfa i Haertla, Lipsk 1841, T.6, str.40
3. Herbarz Bellenville karta 67v
4. Heraldyka polska wieków średnich, dr Franciszek Piekosiński, Nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1899, str.90-91
5. Heraldyka polska wieków średnich, dr Franciszek Piekosiński, Nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1899, str.89, 91
6. Miesięcznik Heraldyczny, Nr 11-12, Lwów, listopad-grudzień 1913, str.179: O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle r.1413. - Ród Moniwida (Leliwa)
7. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Klejnoty Długoszowe, wyd. M. Friedberg, RH T. X, 1930, str.65
8. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Liber Beneficiorum I, J. Długosz, str.604
9. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Liber Beneficiorum II, J. Długosz, str.6
10. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Liber Beneficiorum II, J. Długosz, str.6
11. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Okolski II, str.62
12. Leliwici Tarnowscy, Włodzimierz Dworzaczek, Instytut Wydawniczy PAX, 1971, str.14-15
13. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego, Stanisław Orzechowski, wyd. K. J. Turowski, t. I, Sanok, 1856, str.367
14. Źródło za Wł. Dworzaczkiem:Wiadomości o klejnocie szlacheckim oraz herbach domów szlacheckich w Koronie Polskiej i W. Ks. Litewskim, Ewaryst Andrzej Kuropatnicki, Warszawa, 1789
15. Leliwici Tarnowscy, Włodzimierz Dworzaczek, Instytut Wydawniczy PAX, 1971, str.16
16. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Zorian Dołęga Chodakowski, J. Maślanka, Prace Komisji Historyczno-Literackiej PAN Oddz. w Krakowie, nr 13, Wrocław 1965, str.59
17. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Encyklopedia Powszechna Orgelbranda, t.XVI, Warszawa, 1858, str.816
18. Wielki Herbarz Rodów Polskich, Andrzej Kulikowski, Warszawa, Świat Książki-Bertelsmann Media, 2005, ISBN:83-7391-523-0
19. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Lustracja Województw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565, cz. II, wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz, 1963, str.25
20. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, t. I, Warszawa, 1889, str.191; t. II, cz. 2, Warszawa 1894, str.93
21. Encyklopedia staropolska, 1937-1938, T.1, str. 420
22. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Słownik staropolski, t. IV, Wrocław, 1964-1965, str.19
23. Pan Tadeusz, Adam Mickiewicz, Księga ósma - Zajazd
24. Skorowidz Monet Polskich od 1506 do 1825 roku ułozony przez Karola Beyera w roku 1862 , Karol Beyer, Wydawca: Polkowski Ignacy, Krakow, 1880

Bibliografia

• Bartłomiej Paprocki: Gniazdo cnoty: zkąd herby rycerstwa sławnego Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Ruskiego, Pruskiego, Mazowieckiego, Żmudzkiego i innych Państw do tego Królestwa należących Książąt y Panów początek swoy maią. Kraków: 1578.
• Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego na pięcioro xiąg rozdzielone. 1584.
• Hipolit Stupnicki: Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów: ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów. Lwów: Drukiem Kornela Pillera, 1859.
• dr Franciszek Piekosiński: Heraldyka Polska Wieków Średnich. Kraków: Nakładem Akademii Umiejętności, 1899.
• Włodzimierz Dworzaczek: Leliwici Tarnowscy. Instytut Wydawniczy PAX, 1971.
• Tadeusz Gajl: Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Gdańsk: Wydawnictwo L&L, 2003, errata 2005.
• Czesław Malewski: Rody szlacheckie na Litwie(III) - Herb Leliwa w: Nasza Gazeta nr 15 (451) / 2000 . [dostęp 20.09.2008].

O Leliwie_1

Leliwa (herb szlachecki)

Spis treści

• 1 Opis herbu
• 2 Geneza
  • 2.1 Najwcześniejsze wzmianki
  • 2.2 Pochodzenie herbu
  • 2.3 Etymologia
• 3 Herbowni
• 4 Znani przedstawiciele
• 5 Odmiany herbu
• 6 Ciekawostki
• 7 Przypisy
• 8 Bibliografia

Opis herbu

"W polu błękitnym półksiężyc złoty rogami do góry obrócony, nad nim sześciopromienna gwiazda złota. W klejnocie siedem piór pawich a na nich taki sam półksiężyc z gwiazdą."Niektóre rodziny zamiast piór pawich używały w klejnocie trzy pióra strusie.

Geneza

Najwcześniejsze wzmianki

Herb Leliwa w herbarzu Gelrego (w prawym górnym rogu)Herb Leliwa w herbarzu Gelrego (w prawym górnym rogu)Historia herbu sięga podobno XIIw. Herbem tym pieczętować się miał błogosławiony Bertold z Garsten w roku 1140.Herb ten znajduje się też w najstarszych europejskich herbarzach: Armoriale Bellenville (1360-1400), flamandzkim Herbarzu Gelrego (1370-1395), Herbarzu Złotego Runa (ok. 1470), w Armoriale Gymnich (XVw.), Codex'ie Bergshammer (XV w.).Najstarsze pieczęcie: Jerzy Leliwita (początek XIVw.), potem Spicymira z Piasków de Arena, inne pieczęcie: 1334 (kasztelan krakowski Spychmir), 1352 (kasztelan wojnicki Jaśko Tarnowski), 1373 (Rafał Nieustępowicz), 1373 (Wacław Słupowski), 1375 (kasztelan i starosta krakowski Jan Mielsztyński), 1394 (wojewoda i starosta krakowski Spytek Mielsztyński), 1395 (Sułko z Beneszowic), 1413 (Jadwiga z Leżenic), 1419 (wojewoda wileński Wojciech Moniwid), 1431 (Niekrasz Butwidowicz), 1451 (Jan Pilecki).Epitafium Wierzbięty z Branic 1425.Najstarsza zachowana wzmianka w dokumentach sądowych z 1399r., ale zapis o herbie "Leliwczyk" z 1357r.Aktem unii horodelskiej w 1413r. herb Leliwa został przeniesiony na Litwę (przyjął wojewoda wileński Wojciech Moniwid, adoptowali Jan Tarnowski i Jadwiga z Leżenic).Najbardziej rozpowszechniony w ziemi krakowskiej, poznańskiej, sandomierskiej, wileńskiej oraz w województwie ruskim.

Pochodzenie herbu

Pieczęć z herbem Leliwa przybita przez Jadwigę z Leżenic pod aktem unii w Horodle w 1413r. (jednocześnie najstarsza znana średniowieczna pieczęć kobiety - szlachcianki)

Herb Leliwa w "Gniazdo cnoty...", Paprocki Bartłomiej, 1578r.Trudno dziś stwierdzić czy jakieś obce wpływy miały swój udział w powstaniu herbu Leliwa, ponieważ jego nazwa jest prawdopodobnie polska, natomiast godło może być pochodzenia obcego. Herb ten należy do najstarszych polskich herbów, ale symbolika półksiężyca i sześciopromiennej gwiazdy znajduje się w systemach heraldycznych wielu państw europejskich i pozaeuropejskich (Niemcy, Węgry, Holandia, Chorwacja, Turcja i inne).Rodowodem Leliwitów zajmowało się wielu historyków, poczynając od Jana Długosza, aż po wiek XX. Istnieje kilka hipotez na temat genezy herbu:1. O obcym pochodzeniu herbu pisał Jan Długosz. W Clenodiach wspominając protoplastę Leliwitów kasztelana krakowskiego Spicymira, pisze iż przybył [on] znad Renu za czasów Władysława I króla polskiego, a potem swe pierwotne godło, przyniesione z zachodu Ogniwo (ignile) zarzucił, bowiem złączył się z rodem polskim mającym w herbie ubywajacy księżyc jaśniejący z gwiazdą jaśniejącą. Odtąd jego potomkowie wraz z owymi autochtonami stanowić mieli jedną rodzinę, z której mężowie przezorni i skrzętni, dobru publicznemu i własnemu oddani.W Liber Beneficiorum opisując fundację kościoła tarnowskiego Długosz przedstawia sprawę inaczej:"... wtedy właśnie ród szlachecki Leliwitów wywodzący się znad Renu, z krwi Alemanów, mający jako znak herbowy gwiazdę sześcioramienną otoczoną dwoma rogami księżyca na niebieskim tle, opuścił własne dotychczasowe siedziby i mając szczęśliwiej zamieszkać, wszedł do ziem Królestwa Polskiego".

Herb Leliwa z zamku książąt Sułkowskich w Bielsku-BiałejHerb Leliwa z zamku książąt Sułkowskich w Bielsku-BiałejWięcej dowiedzieć się można z jego opisu kościoła pw. Wszystkich Świętych w Krakowie, który był wybudowany przez rycerza Jakuba Bobolę:"Tenże Jakub nosił na orężu i tarczy ogniwo długie a wąskie. Jego liczni potomkowie połączyli się z rycerzami i wielmożami, jacy przybyli znad Renu, a mianowicie tymi z Tarnowa, Melsztyna i Jarosławia, mającymi jako herb Księżyc niepełny z gwiazdą w polu niebieskim. W wyniku tego połączenia, porzuciwszy starodawny znak, tj. owe Ogniwo, zaczęli używać jako herbu, księżyc niepełny wraz z gwiazdą. Pozostali jednak nieliczni rycerze w Królestwie Polskim, a zwłaszcza na Mazowszu, którzy posługują się Ogniwem na orężu." Jak widać występuje sprzeczność w przekazach Długosza w Clenodiach i Liber Beneficiorum. Jakby było tego wszystkiego mało Długosz podaje jeszcze legendę herbową:"Istnieje także przekaz, jakoby wspomniany ród i dom, który dotąd nazywa się "Leliwa", nie przybył znad Renu, ani też stamtąd nie przyniósł księżyca z gwiazdą jako herbu, lecz po jakiejś szczęśliwej i zwycięskiej bitwie z Węgrami, w której walczono aż do pojawienia się księżyca i gwiazd (jako że , był wówczas księżyc niepełny), został w dowód okazanego wówczas męstwa nagrodzony przez Władysława Łokietka, króla polskiego".Hipotezy Jana Długosza były potem powtarzane przez kolejnych historyków i heraldyków: Marcina Bielskiego, Bartosza Paprockiego, Szymona Okolskiego, Kaspra Niesieckiego i wielu innych.Szymon Okolski do opowiadania Długosza o nadreńskim pochodzeniu Spicymira (i samego herbu) dodał od siebie bliższe określenie niemieckiego gniazda rodowego: zamek prastary przezwany Księżycem z gwiazdą, po słowiańsku Leliwa, po niemiecku Monsztern zwany. W Niemczech jednak nigdy nie było miejscowości o takiej nazwie. Jest to raczej wymysł tego heraldyka i po nim późniejszych próbujących poprzez etymologiczne dociekania wspomóc pretensje rodziny Morsztynów do herbu Leliwa (wywodzący się z krakowskich kupców Morsztynowie pisali się w średniowieczu Mornsteyn, Morrensteyn, Morrinstein, Morsthein, Mornstin).2. Rdzennie polskie pochodzenie herbu starał się udowodnić nadworny biograf hetmana Jana Tarnowskiego Stanisław Orzechowski, pisał on m.in.:"Ród domu Tarnowskiego ani gościem ani przechodniem w Polszcze nigdy u nas nie był, jako niektórzy pod kądzielą siedząc między babami powiadają, iż Leliwa z Niemiec od Renu do Polskiej przyszła - co nie jest. Albowiem Leliwa tak polskim herbem zawsze była, jako jest Starza, Śrzeniawa, Tramli [?], Jastrzębiec, Łódź, Odrowąż, Nałęcz i inne polskie herby - a to może być pokazano starodawnymi przywilejami polskimi i ruskimi."Oczywiście o owych starodawnych przywilejach polskich i ruskich próżno dziś znaleźć jakikolwiek ślad.Rodzime pochodzenie herbu starali się także udowodnić Wincenty Balicki, Jan Leniek. Takiego zdania jest również historyk współczesny Włodzimierz Dworzaczek. Badacze forsujący rdzenne pochodzenie tego herbu wskazują przede wszystkim na typowo słowiańską nazwę herbu.3. U schyłku XVIII wieku Ewaryst Andrzej Kuropatnicki wystąpił z twierdzeniem, że Leliwa znajduje się pośród herbów przyniesionych z rzymskiej winnicy, innymi słowa została do Polski przyniesiona przez biskupów. Nie podał on jednak na potwierdzenie swoich słów żadnych dowodów.4. Różne, niekiedy fantastyczne teorie na temat pochodzenia Leliwitów podawane były przez wielu autorów (F. Piekosiński uważał ich ich za odgałęzienie rodu Lubowlitów-Ogniwów, którzy z kolei mieli być młodszą linią Starzów i wyprowadzał ich genealogię aż do Popielidów(!); z kolei A. Kosiński wystąpił z teorią krakowskiego, mieszczańskiego pochodzenia Leliwitów ).

Etymologia

Rozmaicie próbowano tłumaczyć znaczenie zawołania "Leliwa".1. Stanisław Orzechowski uważał, że "Leliwa" znaczy tyle, co "patrzwa sam".2. Zorian Dołęga Chodakowski twierdził, iż na Ukrainie w pieśniach ludowych, zwłaszcza weselnych, księżyc oznaczał pana młodego, zaś zorza (gwiazda Wenus, jutrzenka) zwana tam także leliwą wyobrażała w podobnej przenośni pannę młodą. Pisał do Bandtkiego, iż godło Leliwy widział na czerwonych chorągiewkach weselnych.3. J. Błaszczyński, autor artykułów heraldycznych w Encyklopedii Orgelbranda, opierając się na informacjach jakiegoś nie wymienionego z nazwiska archeologa, pisał, że lud w Sieradzkiem nazywa Leliwą księżyc na nowiu w chwili, kiedy się nad nim znajduje gwiazda Wenus i że tę rzadką konstelację uważa za zapowiedź klęski.. Taką samą informację powtarza Andrzej Kulikowski. Takiego tłumaczenia tego wyrazu nie można jednak znaleźć w żadnym słowniku języka polskiego.4. A. Małecki łączył zawołanie z nazwą wsi w Sieradzkiem. W dawnej ziemi sieradzkiej, w parafii Klonowa, znajduje się rzeczywiście wieś Leliwa, ale powstała ona późno, bo w lustracji starostwa sieradzkiego z lat 1564/1565 jej nie ma. Biorąc zresztą pod uwagę, ze starostwo sieradzkie dzierżawione było od 1536 kolejno przez dwóch Tarnowskich, łatwo można zrozumieć źródło tej nazwy.5. F. Piekosiński wywodził słowo Leliwa od imienia czy przezwiska Lel, co by jednak to przezwisko mogło znaczyć nie wyjaśnił.6. W polskiej ludowej nomenklaturze botanicznej leliwa ma być synonimem nazwy rośliny złotogłowiu. 7. Aleksander Brückner twierdził, że wszystkie nazwy herbów z końcówką na -awa mają pochodzenie topograficzne, od rzeki nad którą przodek osiadł np. Tarnawa, Rawa, Pilawa, Leliwa .8. Nazwa Leliwa mogła powstać i z jakiegoś czasownika, na przykład lelejać (się), to znaczy kołysać, chwiać się. Istniało również imię Lelistryj. 9. Za mało prawdopodobne należy uznać teorie łączące nazwę Leliwa z pogańskimi bóstwami Lele i Polele, chociaż dawni Słowianie przypisywali podobno jakimś gwiazdom ich imiona. Pisał o tym Mickiewicz:Już naprzeciw księżyca gwiazda jedna, druga
Błysnęła; już ich tysiąc, już milijon mruga.
Kastor z bratem Polluksem jaśnieli na czele,
Zwani niegdyś u Słowian: Lele i Polele;Podsumowując wszystkie te wywody można jedynie stwierdzić, iż mamy tu do czynienia ze starym słowiańskim określeniem czy nazwą, którego znaczenia nie sposób dziś wyjaśnić.

Herbowni

Hutten Czapski. Herb Leliwa z koroną hrabiowską

Hutten Czapski. Herb Leliwa z koroną hrabiowskąPoniższa lista herbownych (595 rody) nie ma charakteru kompletnego. Pełen spis nazwisk nigdy nie istniał. Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Leliwa. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę.Abramowicz, Adamkiewicz, Adamkowicz, Aksan lub Aksanow, Albicki, Anczewski, Andrzejewicz, Anszewski, Antoszewski, Anuszewicz, Anuszewski, Babczyński, Babiński, Bacewicz, Bachrynowski, Badkowski, Bagrycewicz, Bahrynowicz, Bahrynowski, Bair (odmiana), Bajer (odmiana), Bakrynowski, Bałuczyński, Barancewicz, Baranowicz, Bartkowski, Baszowski, Bauer, Baurski lub Baur, Bayer (odmiana), Bądkowski, Bedliński, Bereziński, Bernatowicz, Bes, Besowski, Będziemirowski, Bękowski, Białas, Białobłocki, Białopiotrowicz, Białoszycki, Bielicki, Bielowski, Bieniewski, Bińkowski, Błocki, Błudnicki, Bobola, Bobiński, Boboński (odmiana), Boczkowski, Bodzanta, Bodzewski, Bolte, Bonuchowski, Borzuchowski, Bóbr, Brandt, Brażewski, Brażyński, Bremer, Broniewski, Bryżyński, Brzeszewski, Brzozdowski, Brzozogajski, Budzewicz, Bukowiecki, Bułajewski, Bułhak, Burakowski, Cebrzyk, Cerkas, Chlebowicz, Chłasiewicz, Chłasko, Chmielewski, Choberski, Choborski, Chociatowski, Chrościcki, Chrucki, Chruścicki, Chryściński, Cichowicz, Cichowski, Cidzik, Cudowski (odmiana), Czajowski, Czapiewski, Czapkowski, Czapski, Czarnecki, Czawszajewicz, Czechowicz, Czechowski, Czelatycki, Czelatyński, Czerczycki, Czerkies, Czeski, Czeyłytko, Czobor, Czubicki, Czubiński, Czubowski, Czudowski (odmiana), Czulski, Czuprynowski,Czupryniewicz, Czybiński, Dackiewicz, Daćkiewicz, Damerau, Danecki, Danilewicz, Daniło, Daniłowicz, Daszczenko, Daszkiewicz (odmiana), Daszkowicz (odmiana), Daszkowski, Dąb, Dąbrowski, Dewejn, Długołęcki, Dobaniewski, Dobrzański, Dobrzyński, Dokurno, Dorohostajski, Dowejn, Dowgiał(ł)o, Drasławski, Dreszkowski, Drowdwiłło, Drzeczkowski, Dudziecki, Dusejko lub Dusieyko, Duszkiewicz, Dymitrowski, Dyszewicz, Dziewiętnicki, Dziubiński, Dżur, Francuzewicz lub Francuzowicz, Freiman-Ostacewicz, Fryjewicz, Gabry(i)ałowicz, Ganglowski lub Gangłowski, Gaugłowski, Gawłowski, Gąglawski, Geczewski, Giecewicz lub Gieczewicz, Gieczewski lub Gieczowski, Gierłowicz, Gierszod, Giesztołd, Giesztowt Łokiański, Gintowt, Gintowt Dziewałtowski, Girowski, Gołuchowski, Gordziałkowski, Gorka, Gorkański, Gotartowski, Gozdzki, Górka, Górkański, Graniewski, Granowski, Grell, Grochowski, Grunowski, Gurkowski, Gurnowski, Guzdek, Herok, Herżod, Hlaska, Hlebicki, Hlebicki-Józefowicz, Hlebowicz, Hłaska lub Hłasko, Horn, Hortyński, Howig, Hubal, Ibiański, Irzykowicz, Iwonicz, Jacewicz, Jackiewicz, Jacosławski, Jaczewski, Jagielnicki, Jagintowicz, Jahołkowski, Jakowicz, Jaksmanicki, Jaksmański, Janisławski, Janowicz, Jarosławowicz, Jarosławski, Jaskmanicki, Jaskol(ł)d, Jawsza, Jelec (odmiana), Jelenczewski, Jelowski, Jerzyk, Jerzykowicz, Jeżowski, Jotkiewicz, Józefowicz, Jucewicz, Juchniewicz, Juchnowicz, Judinowicz, Juniewicz, Junowicz, Jurkowski, Jus(ś)kiewicz, Juszkiewicz, Kadziński lub Kadzyński, Kalenicki, Kalenik, Kamieński, Kappel, Karaczowski, Karsznicki lub Karśnicki, Karwacki, Kaski, Kasperowicz, Kiersz, Kiewlicz, Kirsz(a), Kisielowski, Kiski, Kiszelowski, Kiszkiewicz, Knipowicz, Kokocki, Kokoski, Kolański, Komorski, Konczacki, Koniński, Konopiński, Kończacki, Kopestyński, Koppet, Kopystyński, Korczyc lub Korczycki, Korczyński, Korzeniowski, Kostewicz, Kościa, Kościewicz, Kotaszewicz, Kozicki, Kozielski, Kozieł(ł), Kraiński, Krajewski, Krajowski, Kraśnik, Kronicki, Krosno, Krupka, Krysiński, Kryściński, Kryżan, Krzesz, Krzywobłocki, Księski, Kszyniecki, Kuchmistrzowicz lub Kuchmistrzowski, Kuchta, Kuciński, Kukiel, Kumaniecki, Kummer, Kunter, Kurczukowicz, Kurmin, Kuzmicki, Laskowski, Ledycki, Leliwa, Lemański, Lenkszewicz, Lesieniewicz, Leskiewicz, Leśkiewicz, Lgocki, Lipański, Lipen, Lipiński, Lisiecki, Lisowski, Lissowski, Liszeń, Liszyń, Lityński, Lostin, Ludkiewicz, Łabcewski, Łabcewski, Łachoyski, Łakowicz, Łaszkiewicz, Ławiński, Ławrynowicz, Łohojski, Łopacki, Łosiew, Łostowski, Łoziński,Łozowski, Łubanka, Łyczkiewicz, Łysakowski, Macewicz, Malszycki, Małszycki, Marcinkiewicz, Marcinowicz, Margiewicz, Martyszewski, Matuszewic(z) lub Matuse(ie)wicz, Mąkierski (Leliwa Odm.-Trąbka Między Księżycem A Gwiazdą), Medeksza, Melsztyński, Meslicz, Miaskowski, Miastkowski, Micewicz, Michałowski, Mickiewicz, Mierci(czy)ński, Mierzeński, Mierzyński, Mikulicz, Minej(y)ko, Młaszkowski, Młodkowski, Młotkowski, Mokierski, Molwiłło, Mon(i)wid(owicz), Mon(ty)wid, Montwid(t), Montwił(ło), Montywid, Monwid(owicz), Morstin lub Morsztyn, Mutykalski, Myszkowicz, Mytko, Naguszewski, Narmo(u)nt, Nasmont, Natalski, Nazdrowicz, Newelski, Niedoma, Niemiera, Niemierzyc, Niesiołowski, Nietowć, Niewiardowski, Niezwiecki, Ninieński, Nozdrowicz, Nutowć, Odyniec, Oklejski, Okuszko, Olchowicz, Olechowicz, Olechnowicz, Osostowicz, Ostaniewicz, Ostaszkiewicz, Ostrowski (odmiana), Ostrzeszewicz, Ostrzewski, Pacenko, Pacewicz, Pacyna, Pacynko(a), Pajewski, Paruszewski, Parys, Paszkowski, Pausza, Pawłowski, Pawsza, Pereszczak(a), Petkiewicz, Petroch, Petruszewicz, Petyhorski, Piaszczyński, Piechocki, Piechowski, Pieczychowski, Pieniążek, Pietkiewicz, Pietrasiewicz (odmiana), Pietraszko, Pigłowski, Pilecki (odmiana), Piorun, Piotrowicz (odmiana), Piotrowski, Piórkowski, Pławiński, Pobłocki, Podgorski, Podhajecki, Podlaski h. Leliwa IV, Podlęski, Podłęski, Pogorski, Pokrywnicki, Pokrzywnicki, Połocki, Połoniewicz, Połoński, Popławski, Postawka, Preuss, Pruski, Pruszak, Pruszyński, Przyborowski, Przywidzki, Pstrocki, Ptaszyński, Puti(y)anowicz, Puzyno, Radwański, Rakowic(ki), Rakowicz, Rączkowski , Rekszyński, Rekść, Rekuć, Rentfiński, Rętfiński, Rogowski, Rohoziński, Rojcewicz, Roman, Romaszko(a), Roycewicz, Rozdzwienicki, Rozmanik, Rykowski, Rymsz(a), Ryx, Saltejewicz, Samotyk lub Samotycki, Sawojski, Sczepiecki, Serbin, Sępieński, Sieczko, Siedleszcze(y)ński, Siedliszczeński, Sienkiewicz, Sierpski, Sięski, Skinder, Skorupa, Skumin, Sławiński, Sławoszyński, Słobotski, Słotwiński, Słowacki, Słucki, Słupowski, Smoi(j)ski, Songin, Soroka, Specymirski, Spicymirski, Spiner, Spławski, Srzechiński, Srzedzi(ie)ński, Staniewicz, Stanilewicz lub Stanilewski, Starowolski, Starzechowski, Staszkiewicz (odmiana), Stawryło, Stecewicz, Sti(ie)rnski lub Stirnski, Stiruski, Streżowicz, Strubnica, Stryjkowski, Styrnski, Styrpejko, Styruski, Suchorowski, Sudnik, Swolkień, Swołyński, Sworski, Syćko, Szalamuński, Szalkiewicz, Szałkiewicz, Szaniecki, Szawernowski, Szczepicki, Szczepiecki, Szpiner, Szredziński, Szuczewski, Szulakiewicz, Szymkiewicz, Szymkowicz, Ścierski, Śledziewicz, Śniadecki, Śnieżko, Śr(rz)edziński, Tarło, Tarnau lub Tarnow, Tarnowski, Temruk, Tomkowicz, Towgin(owicz), Trojanowski, Tułkowski, Tyszkiewicz, Ulęzgęłło, Urak, Ustarbowski, Virion, Wacławski, Wapczyński, Wardęski, Warnsdorf, Wasilewicz, Węcławski, Węsierski, Wiaze(ie)wicz lub Wiażewicz, Wicki, Wiedecki, Witecki, Wieliczkowski, Wieroz(sz)emski, Wierzbicki, Wietski, Więcławski, Wiszacki, Witcki, Witski, Wodzicki (odmiana), Wojakowski, Wojanowski, Wojnowski, Woliński, Wołkowski, Wołodko, Wołodźko, Woronowicz, Wrzosek, Wyrowski, Wyrzykowski, Wyskocki, Wysocki, Zaborski, Zabrzeziński, Zacharewicz, Zajączkowski, Zawadzki, Zbirochowski lub Zbiro(w)ski, Ziembowski, Zienkiewicz, Zienkowski, Zongołowicz, Zuroch, Zurowski, Zygmuntowicz, Żagliński, Żarski, Żuk, Żuławski, Żurawicki, Żurawski, Żurowski, Życzyński, Żyła, Żyłowski, ŻyrawskiHerbu Leliwa używają też (w różnych wariantach) miasta Leśna (księżyc odwrócony rogami do dołu nad gwiazdą), Mińsk Mazowiecki, Ostrowiec Świętokrzyski, Przeworsk, Tarnobrzeg, Tarnopol, Tarnów, Sieniawa, Stryków, Poznań, Tołte, Zawałów, oraz wieś Krzywcza, jest również herbem zamku w Rożnowie.

Znani przedstawiciele

• Spycimir Leliwita (-1354) - kasztelan krakowski
• Spytko II z Melsztyna (1364-1399) - wojewoda krakowski
• Wojciech Moniwid (1387/9-1422) - wojewoda wileński
• Rafał Jarosławski (1436-1493) - marszałek Królestwa Polskiego
• Jan Jurjewicz Zabrzeziński (1437-1507) - marszałek wielki litewski
• Jan Hlebowicz (1480-1549) - kanclerz wielki litewski
• Jan Amor Tarnowski (1488-1561) - hetman wielki koronny
• Kasper Miaskowski (1549-1622) - poeta
• Krzysztof Dorohostajski (1562-1615) - marszałek wielki litewski
• św. Andrzej Bobola (1591-1657) - misjonarz, święty Kościoła katolickiego
• Jerzy Tyszkiewicz (1596-1656) - biskup żmudzki i wileński
• Jerzy Karol Hlebowicz (1603-1669) - wojewoda wileński
• Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693) - podskarbi wielki koronny, poeta
• Mikołaj Hieronim Sieniawski (1645-1683) - hetman polny koronny
• Walenty Aleksander Czapski (1682-1751) - biskup przemyski, kujawski
• Jan Ansgary Czapski (1699-1742) - podskarbi wielki koronny
• Józef Wodzicki (1750-1794) - generał major wojsk koronnych, powstaniec kościuszkowski
• Jędrzej Śniadecki (1768-1838) - polski uczony, lekarz
• Konstanty Słotwiński (1793-1846) - prawnik, działacz konspiracyjny w czasie zaborów
• hr Konstanty Tyszkiewicz (1806-1868) - badacz pradziejów Litwy, archeolog
• Juliusz Słowacki (1809-1849) - poeta
• hr Eustachy Tyszkiewicz (1814-1873) - historyk, archeolog
• hr Bogdan Hutten-Czapski (1851-1937) - prezydent Związku Polskich Kawalerów Maltańskich
• mjr Henryk Dobrzański „Hubal” (1897-1940)- zagończyk, dowódca oddziału partyzanckiego w czasie II wojny św.
• płk Henryk Leliwa-Roycewicz (1898-1990) - medalista olimpijski w jeździectwie, powstaniec warszawski
• rtm Witold Pilecki (1901-1948)- żołnierz podziemia, organizator ruchu oporu w Auschwitz-Birkenau

Odmiany herbu [

Abramowicz, Pilecki

Adamowicz

Adamowicz (tatarski)

Bajer

Cudowski, Daszkiewicz	Dekaloga (Bobiński)	Erbs (Grochowski)	Jelec
Mokierski (Mąkierski)	Staszkiewicz	Wodzicki	Zienkowicz

Ciekawostki

• W bitwie pod Grunwaldem w 1410r. wzięły udział trzy chorągwie pod znakiem Leliwa. Były to chorągwie Jana z Tarnowa (wojewody krakowskiego), Wincentego z Granowa (kasztelana śremskiego i starosty wielkopolskiego), Spytka z Jarosławia.

• Wizerunek herbu jako znak menniczy widnieje na monetach z okresu panowania królów: Stefana Batorego (talar litewski, szeląg, trojak), Zygmunta III Wazy (trojak), Jana II Kazimierza (ort koronny, szóstak koronny), Jana III Sobieskiego (czerwony złoty, ort koronny , szóstak koronny). Pojawia się on gdyż zarządcami mennic byli wówczas tegoż herbu podskarbi wielki litewski Jan Chlebowicz, podskarbi wielki koronny Jan Andrzej Morsztyn.

• W XV w. rycerze którzy nosili herb Leliwa i walczyli przeciwko Turkom, aby nie zostać wziętym za wroga, musieli często umieszczać na swoich tarczach dodatkowe łacińskie sentencje. Turcy mieli w swoich znakach półksiężyc i sześciopromienną gwiazdę bardzo podobne do herbu Leliwa.

Przypisy

1. Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów: ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów, Hipolit Stupnicki, Drukiem Kornela Pillera, Lwów 1839, T.2, str.90
2. Herbarz polski Kaspra Niesieckiego, Nakładem i drukiem Breitkopfa i Haertla, Lipsk 1841, T.6, str.40
3. Herbarz Bellenville karta 67v
4. Heraldyka polska wieków średnich, dr Franciszek Piekosiński, Nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1899, str.90-91
5. Heraldyka polska wieków średnich, dr Franciszek Piekosiński, Nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1899, str.89, 91
6. Miesięcznik Heraldyczny, Nr 11-12, Lwów, listopad-grudzień 1913, str.179: O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle r.1413. - Ród Moniwida (Leliwa)
7. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Klejnoty Długoszowe, wyd. M. Friedberg, RH T. X, 1930, str.65
8. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Liber Beneficiorum I, J. Długosz, str.604
9. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Liber Beneficiorum II, J. Długosz, str.6
10. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Liber Beneficiorum II, J. Długosz, str.6
11. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Okolski II, str.62
12. Leliwici Tarnowscy, Włodzimierz Dworzaczek, Instytut Wydawniczy PAX, 1971, str.14-15
13. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego, Stanisław Orzechowski, wyd. K. J. Turowski, t. I, Sanok, 1856, str.367
14. Źródło za Wł. Dworzaczkiem:Wiadomości o klejnocie szlacheckim oraz herbach domów szlacheckich w Koronie Polskiej i W. Ks. Litewskim, Ewaryst Andrzej Kuropatnicki, Warszawa, 1789
15. Leliwici Tarnowscy, Włodzimierz Dworzaczek, Instytut Wydawniczy PAX, 1971, str.16
16. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Zorian Dołęga Chodakowski, J. Maślanka, Prace Komisji Historyczno-Literackiej PAN Oddz. w Krakowie, nr 13, Wrocław 1965, str.59
17. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Encyklopedia Powszechna Orgelbranda, t.XVI, Warszawa, 1858, str.816
18. Wielki Herbarz Rodów Polskich, Andrzej Kulikowski, Warszawa, Świat Książki-Bertelsmann Media, 2005, ISBN:83-7391-523-0
19. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Lustracja Województw wielkopolskich i kujawskich 1564-1565, cz. II, wyd. A. Tomczak, Bydgoszcz, 1963, str.25
20. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, t. I, Warszawa, 1889, str.191; t. II, cz. 2, Warszawa 1894, str.93
21. Encyklopedia staropolska, 1937-1938, T.1, str. 420
22. Źródło za Wł. Dworzaczkiem: Słownik staropolski, t. IV, Wrocław, 1964-1965, str.19
23. Pan Tadeusz, Adam Mickiewicz, Księga ósma - Zajazd
24. Skorowidz Monet Polskich od 1506 do 1825 roku ułozony przez Karola Beyera w roku 1862 , Karol Beyer, Wydawca: Polkowski Ignacy, Krakow, 1880

Bibliografia

• Bartłomiej Paprocki: Gniazdo cnoty: zkąd herby rycerstwa sławnego Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Ruskiego, Pruskiego, Mazowieckiego, Żmudzkiego i innych Państw do tego Królestwa należących Książąt y Panów początek swoy maią. Kraków: 1578.
• Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego na pięcioro xiąg rozdzielone. 1584.
• Hipolit Stupnicki: Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów: ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów. Lwów: Drukiem Kornela Pillera, 1859.
• dr Franciszek Piekosiński: Heraldyka Polska Wieków Średnich. Kraków: Nakładem Akademii Umiejętności, 1899.
• Włodzimierz Dworzaczek: Leliwici Tarnowscy. Instytut Wydawniczy PAX, 1971.
• Tadeusz Gajl: Herby szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Gdańsk: Wydawnictwo L&L, 2003, errata 2005.
• Czesław Malewski: Rody szlacheckie na Litwie(III) - Herb Leliwa w: Nasza Gazeta nr 15 (451) / 2000 . [dostęp 20.09.2008].

Pochodzenie Leliwy

Symbol półksiężyca spopularyzowany został na Podlasiu i Litwie w okresie unickim. Wraz z krzyżem jest znakiem maryjnym symbolizującym zwycięstwo dobra nad złem, światła nad ciemnością. Półksiężyc najczęściej występuje u nasady krzyży kutych, wieńczących ramiona oraz szczyt drewnianych krzyży cmentarnych i przydrożnych. Bywa też mocowany na kamiennych postumentach. Nie jest to, jak wielu błędnie interpretuje, wywyższenie chrześcijaństwa nad islam. Jest skrótem myślowym, symbolem Matki Bożej stojącej na księżycu w nowiu, depczącej bosa stopa głowę węża. Z tej przyczyny wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej od dołu zamyka forma półksiężyca.

Na deskach wotywnych półksiężyc jest umieszczony w towarzystwie dwóch, a nawet trzech gwiazd. W ludowej pieśni wielkoruskiej, opisującej krainę zmarłych, występują symboliczne trzy księżyce i trzy zorze. Na Mazowszu po wsiach również rozróżniano trzy zorze w zależności od pory dnia: poranna, południowa i wieczorna. Zorza to najjaśniej świecąca na niebie gwiazda nazywana leluja, leliwa. Podobna symbolikę posiada herb leliwa przedstawiający na błękitnym polu złoty półksiężyc zwrócony rogami ku górze, a nad nim sześciopromienną złota gwiazdę. Leliwa jest jedynym w polskiej heraldyce znakiem wywodzącym swoja historie bezpośrednio ze słowiańskiej mitologii. Symbolizuje małżeństwo księżyca i zorzy. Pieczętowały się nim rody Dobrzańskich, Bułghaków, Chłopeckich, Czapskich, Giesztołtów, Kochanowskich, Melsztynskich, Morsztynów, Podhajskich, Sienkiewiczów, Tarłów, Tarnowskich, Tyszkiewiczów, żuławskich itd.